Majowa konstytucja powstała, kiedy Polska czasy świetności miała już za sobą. Przekupni posłowie, liberum veto, skorumpowana szlachta, brak własnej armii, niezabezpieczone granice i uzależnienie od Rosji, Prus i Austrii, które decydowały o naszej polityce. Taka była Polska pod koniec XVIII wieku.
3 maja 1791 roku Sejm Czteroletni (zwany również Wielkim) poprzez aklamację (akceptację całego zgromadzenia) przyjął rządową ustawę, która przeszła do historii jako Konstytucja 3 Maja. Była to pierwsza w Europie i druga na świecie ustawa regulującą prawa i obowiązki obywateli oraz organizację władzy państwowej. Dokument ten stał się symbolem tradycji niepodległościowych państwa polskiego.
Autorem Konstytucji 3 Maja był król Stanisław August Poniatowski, który wspólnie ze swoimi doradcami w ścisłej tajemnicy stworzył zapisy ustawy. Wszystkie rozwiązania prawne są autorstwa króla i jego doradców, natomiast ostateczne sformułowania tekstu zawdzięczamy Hugo Kołłątajowi.
Postanowienia Konstytucji 3 Maja ustanawiały trójpodział władzy. Władzę ustawodawczą miał sprawować dwuizbowy parlament składający się z sejmu i senatu, natomiast władzę wykonawczą powierzono królowi wraz z Radą (tzw. Strażą Praw), złożoną z prymasa i pięciu ministrów, którzy odpowiadali przed sejmem za podpisane przez siebie akty.
Przewodniczącym Rady był król, który miał prawo nominować biskupów, senatorów, ministrów, urzędników i oficerów, a w razie wojny sprawował naczelne dowództwo nad wojskiem.
Konstytucja zniosła wolną elekcję oraz zasadę liberum veto. Zmniejszyła wpływy polityczne magnaterii poprzez wykluczenie ze szlacheckich sejmików szlachty nieposiadającej ziemi, która była najbardziej podatna na przekupstwo. Ta zmiana przeniosła się na prawo wyborcze, ponieważ cenzus urodzenia szlacheckiego zastąpiono cenzusem posiadania.
Mieszczanie uzyskali prawo nabywania dóbr ziemskich i uzyskiwania szlachectwa. Poddaństwo chłopów zostało utrzymane, jednak pozbawiono szlachtę prawa najwyższej zwierzchności wobec poddanych – ich bezpośrednim zwierzchnikiem stało się państwo.
Konstytucja 3 Maja zniosła odrębność pomiędzy Koroną a Litwą. Wprowadziła jednolity rząd, skarb i wojsko. Katolicyzm stał się oficjalną religią, państwo mogło uznawać także inne wyznania. Zdecydowano, że po śmierci króla Stanisława Augusta Poniatowskiego monarchia będzie dziedziczna.
W połowie 1792 roku Konfederacja Targowicka oraz wojska rosyjskie, które wkroczyły do Rzeczypospolitej, skutecznie zablokowały próby przeprowadzenia reform Konstytucji. Rozpoczęła się „wojna w obronie Konstytucji 3 Maja”. Polacy mogli obchodzić rocznice Konstytucji dopiero po odzyskaniu niepodległości, czyli po 123 latach.
Podczas II wojny światowej święto Konstytucji ponownie zostało zakazane. W czasach Polski komunistycznej obchody 3 maja zastąpiło święto pracy – 1 Maja. Obchody 3 Maja przywrócono dopiero po upadku komunizmu w roku 1990.
3 maja obchodzimy również Święto Matki Bożej Królowej Polski, ustanowione na pamiątkę obrania przez króla Jana Kazimierza Matki Boskiej Częstochowskiej Królową Polski. Miało to miejsce w 1656 roku, w czasie Potopu Szwedzkiego, po cudownej obronie Jasnej Góry.
Ustalenia Konstytucji 3 Maja były jak na tamte czasy nowatorskie i odważne, a ustawa była ostatnią próbą ratowania Polski przed utratą niepodległości i najważniejszym dziełem polskiego oświecenia. W polskiej historii jest to bez wątpienia jeden z najbardziej znaczących aktów prawnych i powód do dumy.
Ewa Janik
