U schyłku XIX wieku, 5 listopada 1899 roku, po ponad dwóch latach nieobecności, do portowego nabrzeża Antwerpii dotarł belgijski statek badawczy Belgica, kończąc swoją ekspedycję polarną na Antarktydę.
Załoga statku była międzynarodowa, znalazło się w niej także dwóch Polaków: Henryk Arctowski – geolog, geofizyk i glacjolog oraz Antoni Bolesław Dobrowolski – meteorolog i geofizyk.
Arctowski zaangażował się w sprawę rejsu na rok przed wypłynięciem. Zbierał środki finansowe na poczet przyszłej wyprawy. W trakcie podróży prowadził badania w dziedzinie meteorologii, geologii oraz oceanografii, brał udział w wypadach ekspedycyjnych. Dzięki zebranym próbkom skał udowodnił swoją „hipotezę Antarktandów”, mówiącą o pierwotnym połączeniu kontynentu Ameryki Południowej z Półwyspem Antarktycznym. Uczestniczył także w opracowaniu mapy fragmentu zachodniego wybrzeża Półwyspu Antarktycznego.
Po powrocie do Belgii podjął pracę w Królewskim Obserwatorium Astronomicznym w Uccle, gdzie poświęcił się opracowywaniu materiałów zebranych podczas wyprawy. Na karty historii zapisał się jako wybitny naukowiec i polarnik. Brał udział w wyprawach na Spitzbergen i Lofoty. Jego imieniemnazwano Polską Stację Antarktyczną znajdującą w archipelagu Szetlandów Południowych, na wyspie Króla Jerzego u wybrzeża Zatoki Admiralicji. Zmarł w 1958 roku.
Drugi z Polaków, Antoni Bolesław Dobrowolski znalazł się na pokładzie statku Belgica przypadkiem. Przed wypłynięciem z rejsu zrezygnowało dwóch marynarzy. Arctowski polecił dowódcy ekspedycji młodego botanika i tym sposobem Dobrowolski zaciągnął się na pokład w podwójnej roli: jako zwykły marynarz i asystent naukowy Arctowskiego. Prowadził codzienne badania klimatu oraz obserwacje właściwości lodu i śniegu. Razem ze swoim rodakiem spisali zjawiska optyczne takie jak zorza polarna.
Dobrowolski stał się później światowej sławy specjalistą z zakresu glacjologii. Przyczynił się także do powstania Obserwatorium Sejsmologicznego w Warszawie i Obserwatorium Morskiego w Gdyni. Zmarł w 1957 roku.
Zainteresowanie i roszczenia
Ze względu na odkrycia polarne nastąpiło zainteresowanie białym kontynentem. Pierwsze roszczenia terytorialne wysunęła Wielka Brytania w 1908 r. – na trzy lata przed zdobyciem bieguna południowego przez Roalda Amundsena. Do 1943 roku, do grona państw roszczących sobie prawo do tych polarnych obszarów dołączyły też: Francja, Norwegia, Chile, Argentyna, Australia i Nowa Zelandia.
Imperialne poglądy państw chcących kontrolować biały kontynent doprowadziły do powstania tzw. teorii sektorów, polegającej na podzieleniu Antarktydy na obszary wpływów poszczególnych krajów. Obawy o wysuwane roszczenia terytorialne były wspólnym mianownikiem USA i ZSRR podczas konfliktu zimnowojennego.
W 1959 r. podpisano Traktat Antarktyczny. Według art. I tego traktatu Antarktyda będzie wykorzystywana wyłącznie do celów pokojowych. Zakazane zostało zakładanie baz wojskowych, fortyfikacji, przeprowadzanie manewrów oraz użycie broni jądrowej. Uznano wolność badań naukowych i międzynarodową współpracę w tej sprawie. Art. IV traktatu nie potwierdził roszczeń terytorialnych oraz zapobiegł wysuwaniu ich w przyszłości.
Pełnoprawny status sygnatariuszy posiadają państwa stale utrzymujące swoje stacje naukowe w obszarze Antarktycznym. Do grona tych krajów zalicza się Polska. Stacja im. Henryka Arctowskiego działa na wyspie Króla Jerzego od 1977 roku. Polska utrzymuje również swoją stację naukowo-badawczą na Spitsbergenie w Arktyce. Rola obszarów antarktycznych w rywalizacji międzynarodowej będzie z pewnością rosła. Daje to Warszawie bardzo mocną kartę przetargową we wzmacnianiu międzynarodowej roli Rzeczypospolitej.
W listopadzie 2024 roku przypada 125 rocznica powrotu Belgijskiej Wyprawy Antarktycznej. Całe przedsięwzięcie jest znamiennym przykładem cennego wkładu współpracy polsko-belgijskiej w badania nad obszarem antarktycznym, który jest wspólnym dziedzictwem społeczności międzynarodowej.
Marcel Szpak, student EWSPA w Brukseli.
Źródła:
Encyklopedia PWN, wynik: Dobrowolski Antoni Bolesław.
Bierzanek, J. Symonides, M. Balcerzak, M. Kałduński, Prawo Międzynarodowe Publiczne, Warszawa 2023
