Powstała, kiedy Polska czasy swojej świetności miała już za sobą. Wspomnieniem były zwycięstwa Jana Sobieskiego i potęga polskiego państwa. Polskę uważano za jeden z najbardziej zacofanych krajów ówczesnej Europy. Była państwem słabym, uzależnionym od Rosji, Prus i Austrii, decydujących o naszej polityce wewnętrznej. Z Polską kojarzyli się przekupni posłowie, liberum veto, szlachta, która nade wszystko przedkładała prywatę, rządy magnaterii, akceptowała za to brak własnej armii i niezabezpieczone granice. Taki właśnie był nasz kraj w końcu XVIII wieku.
3 maja 1791 roku Sejm Czteroletni (zwany również Wielkim) poprzez aklamację przyjął rządową ustawę, która przeszła do historii jako Konstytucja 3 Maja. W tamtym okresie była to pierwsza w Europie i druga na świecie ustawa regulująca prawa i obowiązki obywateli oraz organizację władzy państwowej. Dokument ten stał się symbolem tradycji niepodległościowych państwa polskiego.
Konstytucja 3 Maja regulowała polskie prawo, wprowadzając ład do zanarchizowanych rządów magnaterii.
Autorami Konstytucji 3 Maja byli Król Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj. Podczas obrad, w trakcie których uchwalono Konstytucję, nie obeszło się bez przeszkód. W czasie obrad Sejmu Czteroletniego wielu posłów, pracujących na zlecenie państw ościennych (Rosji, Prus czy Austrii), sprzeciwiało się powołaniu ustawy zasadniczej.
Okazja nadarzyła się 3 Maja 1791 roku. Wówczas wielu przeciwników konstytucji nie powróciło jeszcze z wielkanocnego urlopu. Po siedmiogodzinnych obradach Sejm zatwierdził konstytucję, a król Stanisław August Poniatowski ją podpisał. Twórcy Konstytucji 3 Maja określili ją jako „ostatnią wolę i testament gasnącej Ojczyzny”.
Konstytucja 3 Maja – najważniejsze zmiany w prawie
Konstytucja wprowadzała trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Ograniczała immunitety prawne oraz przywileje szlachty zagrodowej, tak zwanej gołoty. Celem ograniczeń względem szlachty było zapobieżenie możliwości przekupstwa biednego szlachcica przez agentów obcego państwa.
Konstytucja potwierdzała też przywileje mieszczańskie nadane w akcie prawnym z 18 kwietnia 1791 roku. Według tego aktu mieszczanie mieli prawo do bezpieczeństwa osobistego, posiadania majątków ziemskich, prawo zajmowania stanowisk oficerskich i stanowisk w administracji publicznej a także prawo nabywania szlachectwa. Miasta miały prawo do wysłania na Sejm 24 plenipotentów jako swoich przedstawicieli, którzy mieli głos w sprawach dotyczących miast. Akt ten obejmował pospólstwo opieką prawa i administracji rządowej.
Konstytucja 3 Maja znosiła takie „narzędzia władzy szlacheckiej” jak liberum veto, konfederację, sejm skonfederowany oraz ograniczała prawa sejmików ziemskich. W dniu ustanowienia Konstytucji 3 Maja przestała istnieć Rzeczpospolita Obojga Narodów a w jej miejsce została powołana Rzeczpospolita Polska.
Zniesiona została też wolna elekcja, która w wieku XVIII w ogóle się nie sprawdziła. Jej miejsce zastąpiła władza dziedziczna, którą po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego miał przejąć władca z dynastii Wettynów.
Aby czuwać nad bezpieczeństwem, wprowadzono stałą armię, której liczebność miała sięgać 100 tysięcy żołnierzy, oraz ustanowiono podatki w wysokości 10% dla szlachty i 20% dla duchowieństwa – gołota, mieszczanie i chłopi byli zwolnieni z płacenia podatku. Katolicyzm został uznany za religię panującą, jednocześnie zapewniono swobodę wyznań, choć apostazja (bezbożność, herezja) wciąż była uznawana za przestępstwo.
Aby Konstytucja była zawsze aktualna, co 25 lat miał się zbierać Sejm Konstytucyjny, który miałby prawo zmienić zapisy w konstytucji.
Konstytucja 3 Maja – trójpodział władzy
Władzę ustawodawczą posiadał dwuizbowy parlament. W skład parlamentu wchodziła Izba Poselska, na którą składało się: 204 posłów (szlachta ziemiańska) i 24 plenipotentów reprezentujących miasta królewskie, oraz Izba Senacka (132 członków), w której mogli zasiadać senatorzy, wojewodowie, kasztelani, ministrowie oraz biskupi.
Władzę wykonawczą posiadała rada królewska, w skład której wchodzili Król jako przewodniczący, pięciu ministrów, prymas Polski (jako przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej), oraz bez prawa głosu następca tronu, marszałek sejmu i dwóch sekretarzy. Ministrowie, choć byli powołani przez Króla, odpowiadali przed sejmem.
Konstytucja 3 Maja wprowadzała pięciu ministrów – ministra policji, ministra pieczęci (spraw wewnętrznych), ministra pieczęci spraw zagranicznych, ministra belli (wojny) i ministra skarbu. Akty prawne, wydawane przez króla, wymagały kontrasygnaty ministra. Utrzymano zasadę mówiącą, że król „nic sam przez się nie czyniący, za nic w odpowiedzi narodowi być nie może”.
Obalenie Konstytucji 3 Maja i Konfederacja Targowicka
Konstytucja 3 Maja przetrwała czternaście miesięcy. Prawa, które wprowadzała do zdemoralizowanej przez przywileje Rzeczpospolitej, były nie do zaakceptowania przez warstwę magnacką. To oni, obok szlachty zagrodowej, stracili najwięcej. Z dniem, kiedy tak zwana gołota została odsunięta od władzy państwowej, magnateria – często na zlecenie agentów pruskich czy rosyjskich – nie mogła kupczyć ustawami czy zgłaszać liberum veto ustami przekupionych posłów.
W dniu 27 kwietnia 1792 roku w Petersburgu zawiązała się konfederacja później nazwana targowicką. Należeli do niej Szczęsny Potocki, Ksawery Branicki i Seweryn Rzewuski. Na ich „prośbę” połączone siły targowiczan w liczbie 20 tysięcy i armii rosyjskiej w liczbie 97 tysięcy wkroczyły do Polski. Król zdołał wystawić tylko 37 tysięczną armię składającą się z rekrutów. Mimo kilku wygrany bitew, kiedy wojska rosyjskie dotarły pod Warszawę, król zdecydował się na kapitulację i przyłączenie do targowiczan. Armia polska poszła w rozsypkę, a sen o wolności umarł na kolejny wiek.
Święto Narodowe Konstytucji 3 Maja
Święto Konstytucji 3 Maja obchodzono do ostatniego rozbioru. Świętowanie 3 Maja było zakazane we wszystkich zaborach; dopiero po I wojnie światowej, kiedy Polska odzyskała niepodległość, Święto Konstytucji 3 Maja zostało wznowione.
Polacy mogli obchodzić kolejne rocznice tego wydarzenia dopiero po odzyskaniu niepodległości, czyli po 123 latach. Rocznica konstytucji 3 Maja została uznana za święto narodowe uchwałą Sejmu Ustawodawczego w 1919 roku. Podczas trwania II wojny światowej święto Konstytucji ponownie zostało zakazane. W czasach Polski komunistycznej obchody 3 Maja zastąpiło pierwszomajowe święto pracy, czyli 1 Maja.
Po upadku komunizmu przywrócono obchody 3 Maja dopiero w roku 1990. W tym dniu obchodzimy również Święto Matki Bożej Królowej Polski. Święto to zostało ustanowione na pamiątkę obrania przez króla Jana Kazimierza Matki Boskiej Częstochowskiej Królową Polski. Miało to miejsce w 1656 roku, w czasie Potopu Szwedzkiego po cudownej obronie Jasnej Góry.
Nowoczesne ustalenia Konstytucji 3 Maja były jak na tamte czasy wyjątkowo nowatorskie i odważne, a ustawa była ostatnią próbą ratowania Polski przed utratą niepodległości i najważniejszym dziełem polskiego oświecenia. Genialność Konstytucji 3 Maja polega przede wszystkim na rozwiązaniach konstytucyjnych, w których przywrócono zasady polityczne Polski z czasów Kazimierza Wielkiego, dostosowując je ściśle do wymogów współczesnych, czyli czasów Oświecenia. W polskiej historii jest to bez wątpienia jeden z najbardziej znaczących aktów prawnych a także nasz wspólny powód do dumy.
Ewa Janik
Źródło: polskatradycja.pl
